Kişisel Bilgi Yönetimi Bülten 13: Outliner nedir, Zettelkasten ile ilgisi var mıdır?

Eğer not almayı seven ve kendinize uygun yöntem arayışında olan biriyseniz er ya da geç şu soruyla muhattap olacaksınız: Not almak için Outliner (anahat çıkarma aracı) türü bir program kullanmanın yararı var mı?

Kısa yanıt: Evet var. Uzun yanıt: Ama acaba sizin bu yarara ihtiyacınız var mı?

Kişisel bilgi yönetimi bültenimizin 13. sayısında (kullanım kolaylığı açısından İngilizce adıyla hitap edeceğim) outliner türü yazılımları kullanmanın amaçlarından bahsedeceğiz.

Outliner not alma aracı nedir? Nasıl kullanılır?

Öncelikle bu tür not alma programlarını Kişisel Bilgi Yönetimi sözlüğümüzde nasıl tanımladığımızı hatırlayalım: "Outliner yazılımlar blok bazlı yapıya (block based structure) sahip bir not alma yazılımı türü."

Yani diğerlerinden yapısal olarak farkı olan bir yazılım türüyle karşı karşıyayız. Dosya bazlı not alma programlarının aksine, Outliner'lardaki en küçük bilgi birimi blok. Yani notlar daha küçük parçalar halinde, tabir yerindeyse, daha "granüler" yapıda. Her bir bloğu bulmak, bir başka yerde kullanmak, görüntülemek ve görüntülendiği yerde üzerine çalışmak doğal akışın parçası; yani bu işleri yapmak diğer not alma araçlarına oranla daha kolay.

"En küçük bilgi birimi" tabiri çoğumuz için ilk bakışta anlamlandırması zor ve ne işe yarayacağına karar veremediğimiz bir kavram. Diğer taraftan bir kere anladığınızda not alma alışkanlıklarınızı da kalıcı olarak değiştirebilecek bir olgu. Bu süreçten geçmiş biri olarak konuyu en basit şekliyle açıklayacağını düşündüğüm aşağıdaki videoyu öneriyorum:

Blok Bazlı Yapı

Outliner'larda 'Blok' diye tabir ettiğimiz kavram aslında enter'a her bastığımızda ortaya çıkan bir paragraf. Not alma çözümlerimizi, aklımızın çalışma biçimine benzettiğimiz analojiden gidersek her blok, aklımızdaki bir düşünceye karşılık geliyor; her blok (yani her paragraf) kendi başına bağımsız bir düşünce.

Bu kavram not alma araçları dünyasında tartışılan konulardan biri ve bu tartışmanın merkezinde, konunun teknik tarafına yakın kaynaklardan sık sık duyacağınız "en küçük bilgi birimi" tabiri var. Bu araçları kullanmayı öneren bakış açısı, bilginin anlamlı ve kullanışlı olması için küçük parçalara ayrılmasının yarar sağladığını savunuyor.

Outliner türü not alma yazılımlarını avantajı bu mantığa hizmet eden bir yapıya sahip olmaları: Her blok (bir bütünün parçası olduğu halde) kendi başına bir varlığa sahip. Onu diğer düşüncelerle beraber kullanmak, birleştirip daha kapsamlı yeni düşünceler oluşturmak mümkün ve yazılım bunu yapmanız için sizi teşvik ediyor. Enter tuşuna basarak oluşturduğumuz paragraflar, programın içinde herhangi bir yerde tekrar kullanabileceğimiz, referans verebileceğimiz ve hatta onu ayrı bir noktada (örn: bir başka konu başlığı altında) görüntülüyor olsak da, gördüğümüz yerde revize edebileceğimiz bir doğaya sahip.

Bu yapı size önemli bir esneklik sağlıyor: Üzerine düşündüğünüz, araştırdığınız, yazdığınız konuyu, diğer konular içinde orijinal içeriğiyle görme, uygunsa bu haliyle kullanma, gerekiyorsa değiştirerek iyileştirme kabiliyeti.

Aynı içeriği bir çok noktada kullanma pratiği önemli bir fayda daha sağlıyor: Aynı konuda duplike içerik yaratmaktan kaçınma şansını yakalıyoruz. Yani tek bir başlık hakkında birçok yerde farklı içerikler yaratmaktan kaçınmış, o konudaki düşüncemizi tek bir noktaya odaklamış oluyoruz.  

Girintileme (indenting)

Bu yazılımların önemli bir karakteristiği de hiyerarşi yaratma kabiliyeti. Yarattığımız bloklar için girintileme yolu ile (bir bloğu diğeri altına girintileyerek) kendi aralarında kısıtlayıcı olmayan bir hiyerarşi yaratmak mümkün. Yani bir blokları birbirlerine ast/üst olma anlamında da ilişkilendirmiş oluyoruz.

Örn: "İzmir" diye bir bloğumuz var ve bu "Görülecek yerler"  bloğunun altında. Bu durumda yazılımınız o noktada karşılaştığınız İzmir'i görülecek yerler listesinin altındaki İzmir ait olduğunu biliyor ve bu kullanımı, İzmir tabirinin geçtiği diğer bağlamlardan ayırıyor.

Birden çok kavramı aynı anda anlamaya çalıştığımız için biraz karmaşık bir tanımlar zinciri oldu - farkındayım; aşağıdaki video ile biraz netleştirmeye çalışacağım:

Bu özellikleri aslında outliner karakterine sahip olmayan yazılımlarda da kullanmak (belli oranda) mümkün - örneğin Obsidian'ın da 'bahsetmeler' kısmını iyice incelerseniz hangi notun hangi başlığı altında bahsedildiğini tespit etmek mümkün. Ama bu özellik Obsidian için temel bir öncelik olmadığından gördüğünüz metinle etkileşime geçmeniz, mesela o anda yaptığınız diğer işi bırakmadan sadece o bölümü revize etmeniz mümkün değil. Daha büyük bir metnin parçası olan bu kısmı, Obsidian size sadece "burada da geçiyor" diye gösteriyor. Eğer yazdıklarını ve içeriklerini sürekli gözden geçiren, farklı açılardan bakıp iyileştiren biriyseniz bu sizin için -ölümcül bir eksik olmasa da- sahip olmak istediğiniz bir özellik haline dönüşebiliyor.

Bu durum şuna benzetilebilir: Tenis ayakkabısı ile koşu yapmak da mümkün. Ama temel olarak çok benzeyen bu iki araç, aslında farklı amaçlar için tasarlanmışlar. Eğer koşu yapacaksak daha hafif, esnek bir spor ayakkabısı ile yapmak daha avantajlı. Yarattığı fayda kritik değil ama yararlı; hele sürekli yazarak üretiyorsanız bu faydanın ölçeği büyük olabilir.

Özet olarak outliner türü not alma yazılımlarının üç kritik özelliği olduğundan bahsedebiliriz:

1. Blok bazlı yapı sayesinde daha granüler (küçük parçalara dayanan) not düzeni
2. Girintileme sayesinde bloklar arasında (kısıtlayıcı olmayan) bir hiyerarşi yaratma imkanı
3. Bağlantılı içeriklere zahmetsiz erişim ve onlarla direkt etkileşim kabiliyeti

Şimdi gelin bu üç özelliğin kullanım açısından ne anlama geldiği üzerine kısaca düşünelim.

Not alma - Not yazma arasındaki fark

Not alma pratiğimize unutmamak, planlamak, önceliklendirmek, kayıt altına almak vb bir çok nedenle başlamış olabiliriz. Ama eğer verimli bir sistem kurmayı başardıysanız, zamanla işin yukarıda saydığım boyutları size yeterli gelmeyecektir.

Zamanla aldığınız notlar sayesinde içinde bulunduğunuz durumu muhakeme etmek, düşünmek, anlamak ve anlamlandırmak gibi biraz daha derin ve mesai isteyen amaçlarla not alıyor halde bulabilirsiniz kendinizi.

İşte bu noktaya geldiğinizde bir şeyin farkına varmanızı rica ediyorum: Artık not almıyor, not yazıyorsunuz. Arada büyük fark var. Şöyle ki:

Not alma bir kayıt yöntemi.

Not yazma ise bir düşünme, değerlendirme ve yaratım süreci.

Dolayısıyla not yazıyorsak, yani notlarımız adım adım daha kapsamlı ve katma değerli içeriğe dönüşüyorsa artık daha derin sularda yüzüyoruz demektir. Yazdıklarımızı hatırlamaktan daha ileriye giden amaçlar bulmuş, onlar üzerine düşünme, yorumlama ve fikir üretme aşamasına geçmiş olabiliriz. Notlarımızın katma değer üreten bir yapısı ve güçlü bir anlam bütünlüğü olsun, kolay algılansın, okuyanı düşündürsün ve hatta mümkünse keyif versin istiyoruz.

Basit not alma süreçlerinin ötesine geçtiğimiz bu boyutta kullandığımız araçların kendi süreçlerimize uyumu daha da önemli hale geliyor: Yolumuzu açan yöntem ve araçlara ihtiyacımız var. Bu bültenin konusu değil ama kullanacağımız araç (ya da araçların) seçimi önemli bir gündem maddesi olarak yine çıkıyor karşımıza. Zor ama önemli bir karar olan not alma aracı seçimi konusunu işlediğimiz bültenimizin üçüncü sayısının bağlantısını buraya bırakıyorum.

Zettelkasten boyutu

Not alma konusunun herhangi bir boyutunu konuşup Zettelkasten'den bahsetmemek olmaz. Hele outliner konuşuyorsak hiç olmaz: Bana göre Zettelkasten ruhuna en yakın not alma araçları outliner türü yazılımlar.

Kısaca açıklayayım: Zettelkasten felsefesi atomik denen mini notlar oluşturma üzerine kurulu: Yani tek bir fikre odaklanan kısa ve net notlar. Bu özellik tamamen outliner yazılımların temel karakteristiğini yansıtıyor: Her blok diğerlerinden bağımsız, ilişkili ama tek başına da anlamı olan bir düşünce. Kısa, içerik net, başı sonu belli. Zettelkasten ruhuna uygun notlar yazmak sizi düşüncelerinizi netleştirmeye, gereksiz detaydan arındırmaya ve diğer düşüncelerle bağlantılandırmaya teşvik ediyor.

Kişisel bilgi yönetimi (PKM) dünyasında sık sık tartışılan ve bir çok farklı görüşün olduğu bu konuda benim fikrim: Not alma ve yazma sisteminiz düşünme şeklinizle uyumlu olmalı. Eğer konsantrasyonu yüksek, odağı güçlü ve bir konuda uzun uzun düşünebilen biriyseniz dosya bazlı (örn: Obsidian, Apple notes, Evernote, One Note, Google Keep) türü yazılımlar size daha uygun.

Diğer taraftan eğer düşünme şekliniz dağınık, küçük parçalar halinde, odaksız ve biraz da karmaşıksa blok bazlı bir araca, yani outliner türü bir not alma çözümüne ihtiyacınız var demektir.

Serdar Kuzuluğlu'na teşekkür:

Türkiye'de web teknolojileri konusunun önde gelen ismi Serdar Kuzuloğlu geçtiğimiz günlerde not alma üzerine ikinci blog yazısını yazdı. Yazısında uzun yıllardır kullandığı yazılım olan Evernote'u neden bıraktığını anlatan Kuzuloğlu yeni not tutma aracını (Upnote) nasıl seçtiğini de detaylı olarak anlatmış. Son derece detaylı tarif ettiği ihtiyaç analizi ve kişisel amaç sürecini okumak çok keyifli; göz atmanızı tavsiye ederim. Aynı zamanda yazının sonunda bizim bültenimiz ve youtube kanalımıza da bağlantı vermiş olması nedeniyle hiç tanışmadığım sevgili Serdar Kuzuloğlu'na en samimi duygularımla teşekkür ederim. İnsanın emek harcayıp ürettiği içeriğin benzer düşünen insanlar tarafından ilgi görmesi kadar anlamlı bir ödül olamaz.

Not defterim

Birkaç ay önce sizlerle paylaştığım ve kişisel notlarımın herkese açık olmasında sakınca olmayan kısımlarını içeren çevrimiçi not defterime istediğim kadar zaman ayırıp büyütemedim. Başta beni fiziksel olarak çok yoran bir kitapçı açma gayreti olmak üzere çok sayıda proje için aynı anda çalışıyorum. Diğer taraftan bu konuda uzun vadede niyetim tam tersi yönde: Blogumda paylaştığım uzun form yazıların desteği ve tamamlayıcısı olan ve daha odaklı içeriği barındıran bu metinler üzerine yakın zamanda eğilmek istiyorum. Sürekli araştırdığım, üzerine okduğum ve ürettiğim konuları paylaşmak keyif veriyor. İlk aşamada üç konu başlıktaki kısa notlarımı buraya taşımıştım: Elektrifikasyon (otomotiv sektörünün elektrikli otomobillere geçişiyle ilgili kısa notlar), kişisel bilgi yönetimi sözlüğü ve geçen bültenimizin konusu olan Assos'ta açmaya çalıştığım kitabevinin ana teması olan Bilim Kurgu konusu. Öncelikle bu konularda notlarımın kapsamını genişletmeye, sonra da zamanla farklı alanlarda konularda notlar geliştirip bu adreste paylaşmaya devam edeceğim.

Bundaki amacım şu: Ne kadar anlamlı ve yararlı olursa olsun, fikir ve bilgiyi paylaşmayınca değeri kısıtlanıyor. Paylaşınca ise büyüyor, çoğalıyor ve sağladığı katma değer artıyor.

Bu aylık benden bu kadar. 1 Ekim'e kadar hoşçakalın ;)

Selam ve sevgilerimle
Yalçın Arsan - Eylül 2023